آشیانه

در دنیای امروز اهمیت رسانه بر هیچ کس پوشیده نیست. رسانه ها از طریق تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم نقشی مهم در شکل گیری الگوی رفتاری و اخلاقی فرد دارند و فراتر از این فعل و انفعال گاه رسانه با تأثیر فراگیر خود می تواند فرهنگ ساز باشد.

هر عنصری در جامعه که از قدرت فعل و انفعال فراوانی برخوردار باشد به تناسب ظرفیت تأثیرگذاری خود مسئولیت اجتماعی دارد. یعنی گاه الگوهای نادرست نقشی مخرب در فرهنگ هر جامعه ایفا می کند، تاثیری به مراتب مخرب تر از عوامل بیرونی .
شاید صدا و سیما با توجه به کانال عظیم ارتباطی خود در بین رسانه ها از ظرفیت و قابلیت بیشتری برای تأثیر بر مخاطب برخوردار است، چون استفاده این رسانه به نوعی در رفتار فردی جا افتاده و شاید بتوان حتی تماشای تلویزیون را پدیده ای جا افتاده در ژنتیک افراد دانست.

آنچه مسلم است بخش مهمی از زمان زندگی هر فرد در جلوی گیرنده تلویزیون می گذرد و بسته به علاقه خود از برنامه های مورد نیاز استفاده می کند. پدیده فراگیری این رسانه باعث می شود تا عمده مخاطبان تلویزیون را عام بدانیم. یعنی مخاطب تلویزیون افکار عمومی است رسانه ای که بیواسطه در خانه هر ایرانی یافت می شود. این عام بودن مخاطب و امکان تأثیر سریع رسانه بر وی، بر مسئولیت صدا و سیما می افزاید.

حامد داماد مجموعه "چارخونه"

با توجه به این مقدمه بخش اعظمی از فعالیت رسانه صدا و سیما صرف تولید مجموعه های تلویزیونی برای افراد می شود. مجموعه های تلویزیونی که در وهله اول با هدف سرگرمی و در مرحله بعد با هدف جهت دهی مناسب به الگوی رفتاری و اخلاقی فرد (به گفته هگل روح عینی) و در درجه ای دیگر شناخت ناهنجاری های اجتماعی ساخته می شود.

اما گاه پیش آمده که الگوهای رفتاری ارائه شده از این رسانه متناسب با نیاز فرد و شرایط جامعه نیست و گاهی نیز جریانی ناآگاهانه و در برخی مواقع آگاهانه باعث شکل گیری برخی از ناهنجاری های رفتاری در جامعه می شود. برای مثال تجربه نشان داده در پاره ای مواقع تکیه کلام های برخی مجموعه های طنز در میان مخاطبان عام رایج شده و به سطح جامعه می رسد که این مسئله برای فرهنگ و حتی زبان و ادبیات غنی فارسی مضر است و در این خصوص پیشتر صحبت شده است.

نکته دیگر به گرایش مجموعه های تلویزیونی به نمایش ابعاد مختلف زندگی فردی ایرانی و نفوذ در بطن خانواده ها مربوط می شود. یعنی نمایش یک خانواده ایرانی و دغدغه های فکری فردی و گروهی افراد و ارتباط این دغدغه ها با جامعه. خانواده فیلمیک را می توان نمونه ای از کل جامعه تصویر کرد.

این نمونه می تواند از طبقات مختلف اجتماعی باشد. تأکید بر ویژگی های هر عضو در درازمدت با شکل گیری مولفه های مشابه می تواند به شکل گیری نوعی تفکر اجتماعی درباره آن عضو منجر شود. مثلاً تفکر اجتماعی درباره پدر ایرانی. این مسئله به این معنی نیست که تمام پدرهای مجموعه های تلویزیونی باید شبیه به هم باشند اما شکل گیری یک شخصیت مورد نظر افکار عمومی به عنوان نماد پدر به مرور زمان از طریق رسیدن به عناصری مشابه در بسیاری از شخصیت های ارائه شده محقق می شود.

این مسئله باعث شکل گیری نمونه های تیپیک و یا به عبارتی دیگر شمایل مثبت و منفی از اعضا خانواده در سطح جامعه می شود که یکی از این شمایل های منفی، به نمایش عنصر داماد در خانواده ها برمی گردد. در مجموعه های تلویزیونی سال های اخیر شاهد وفور نمایش دامادهای منفی، کلاش، کلاهبردار و گاه بی‌عرضه هستیم که این روند را در مجموعه های تلویزیونی پخش شده در ماه مبارک رمضان نیز می بینم.

در مجموعه هایی چون "یک وجب خاک" و " شکرانه" شاهد این رویکرد هستیم. در واقع کاراکتر داماد در مجموعه های تلویزیونی اشاره شده و دیگر مجموعه های مشابه به تیپ های منفی فیلمفارسی های قبل از انقلاب شبیه شده است. در "یک وجب خاک" رامتین خداپناهی نقش داماد کلاهبرداری را ایفا می کند که کاملا شبیه نقش دامادی است که وی در یک سریال پخش شده در سال های اخیر تلویزیون در ماه رمضان یعنی مجموعه "برای آخرین بار" ایفا کرد یا نقشی که حسن جوهرچی در مجموعه "شکرانه" بازی می کند نمونه دیگری از این جریان است.

برای تأکید بر این فرهنگ سازی (با نگاه بدبینانه) مخرب از جانب رسانه ملی، ذکر دیالوگی از مجموعه "یک وجب خاک" شاهدی بر مدعاست. در  بخشی از این مجموعه خریدار زمین خدا را شکر می کند که دو پسر دارد و در آینده دامادی برای به آتش کشیدن زندگی اش نخواهد داشت. گویا همه دامادها در آینده ای دور و نزدیک کلاهبردار از آب درمی آیند که این برداشت از ادعای شخصیت به ذهن می رسد!

داماد مجموعه طنز "چارخونه" هم از نمونه های این رویکرد منفی به داماد است. حامد داماد سرخانه تن پرور و بیکاری است که علاوه بر همه رندی که در تلویزیون به این کاراکتر اطلاق می شود، در مورد هویت واقعی خود هم دروغ گفته و افغانی بودن خود را پنهان نگه داشته است. رویکردی که به شکلی اوج منفی نگری به کاراکتر داماد در تلویزیون است.

به هر حال تصویری که این مجموعه های تلویزیونی از داماد می دهند در نهایت و به مرور زمان به شکل گیری شمایل اشاره شده در افکار عمومی منجر می شود. شمایلی که باعث برخی ذهنیت های نادرست و در ادامه رفتارهای نامناسب یا ناهنجاری هایی در قبال ما به ازا بیرونی و اجتماعی شخصیت داماد در جامعه خواهد شد و می تواند عاملی در جهت موضعگیری های خانواده ها در قبال دامادها یا به عبارتی شکل گیری فضای تردید به جای فضای اعتماد در خانواده ها باشد.

منکر این نیستم که برخی دامادها ممکن است دارای ویژگی های منفی باشند، اما افراط در نمایش دامادهای منفی به فرهنگ سازی از بعد منفی دامن می زند و تنها مسئله ای که می تواند این فضا را تلطیف کند ایجاد تعادل است؛ یعنی هم دامادهای مثبت را به تصویر بکشیم هم دامادهای منفی.

محسن داماد مجموعه "یک وجب خاک"

تصویری که غالب مجموعه های تلویزیونی از داماد به عنوان عامل اتصال یک خانواده به عنوان یک سلول اجتماع به سلولی دیگر و در بعدی دیگر عامل شکل‌گیری یک سلول دیگر ارائه می دهند، به هیچ عنوان متناسب با نگرش فرهنگ اسلامی و ایرانی نسبت به این شخصیت نیست.

فراموش نکنیم در افسانه های ایرانی از جمله شاهنامه رستم دختر خود را به شایسته ترین پهلوان که همان گیو است می دهد و دختر پیامبر اسلام (ص) زن فردی می شود که مایه فخر عالم بشریت است. نمایش دامادهای مثبت به گسترش اعتماد خانواده نسبت به جوانان جویای ازدواج منتج می شود. اما با این تصاویر اشاره شده، نه تنها نرخ ازدواج که سنت پیامبر اکرم (ص) است افزایش نمی یابد بلکه باید تأکید کرد که این مسئله در طولانی مدت نوعی مانع بر سر ازدواج جوانان ایجاد خواهد کرد.

نمی خواهیم تنها نیمه خالی لیوان را ببینیم. اما توجه به این نیمه برای جلوگیری از خالی شدن کامل لیوان ضروری است. پس جبهه گیری نکنیم و با رجوع به گفته معصومین از افراط و تفریط بپرهیزیم.